van volkskrant.nl van 1 juni 2019:

De Tweede Kamer reageert met grote verontwaardiging op elk incident bij het UWV. Maar welke rol spelen Kamerleden zelf? Hun honger naar de perfecte uitvoeringsdienst is amper te stillen. Deel 2 in een serie.

SP’er Jasper van Dijk gaat zitten aan het hoofd van het kroegtafeltje en legt een vel papier voor zich neer. Het is zijn visie op het UWV: ‘De organisatie opdoeken en de bestuurders aanpakken’. De dienst is uitgegroeid tot een ‘mega-organisatie’, stelt het Kamerlid. Hoogste tijd dus om het UWV op te knippen in kleinere stukjes.

Socialist Van Dijk is rigoureus in zijn aanpak, maar ook Kamerleden van VVD en PvdA pleiten voor een bezinning op de toekomst van de uitkeringsinstantie. Menig UWV’er zal dit lezen en denken: daar gaan we weer. Het is het lot van de uitvoeringsdienst: de wetgever bepaalt. Maar die wetgever telt vele meningen en verschiet bovendien om de paar jaar van kleur.

In de wet is vastgelegd dat er enige afstand zit tussen de politiek, die de taken vaststelt, en de uitvoerder. Op papier is het UWV een zelfstandig bestuursorgaan dat zelf invulling geeft aan de uitvoering. Tegelijkertijd zijn de taken van het UWV – werknemersverzekeringen innen en uitkeren, werkenden keuren op ziekte en arbeidsongeschiktheid, mensen weer aan het werk helpen – tot in detail wettelijk geregeld. Aan het hoofd van het UWV staat een driekoppige raad van bestuur, daarboven staat de minister van Sociale Zaken. De minister geeft uitvoering aan de wensen van de Kamer.

In goede tijden kan groot optimisme heersen in de Kamer, dan kan een uitvoeringsdienst telkens meer taken aan en bovendien met een kleiner budget toe. De politici stapelen wens op wens, de dienst wordt geacht het uit te voeren. Maar wanneer de uitkeringsinstantie wordt geplaagd door incidenten schiet de Kamer in een andere reflex: micromanagement. Dan willen politici in het kleinste detail weten wat zich binnen de dienst afspeelt. ‘Opheldering! Onderste steen boven!’

Momenteel kampt het UWV met die laatste dynamiek. Sinds het najaar komt de uitkeringsdienst regelmatig negatief in het nieuws: Poolse arbeidsmigranten die met WW op zak naar Polen vertrekken, haastige en ondermaatse afhandeling van achterstallige arbeidsongeschiktheidskeuringen, conflict tussen de ondernemingsraad en het bestuur over de organisatie, slechte rapportcijfers voor arbeidsdeskundigen. De Kamer wordt met elke onthulling nerveuzer.

Weinig oog

UWV’ers kijken met gemengde gevoelens naar de politici die uiteindelijk het laatste woord over hen hebben. De wetgever heeft weinig oog voor de uitvoerbaarheid van haar wensen, zeggen medewerkers. Bas van Vliet is regiomanager van Midden-Gelderland, een van de 35 arbeidsmarktregio’s van Nederland. De Kamer luistert slecht, is zijn ervaring. ‘Wij geven onze input bij een wetsvoorstel, maar daarna gaat de Kamer aan die wet sleutelen. Vervolgens krijgen wij een consensuswet die bijna niet uitvoerbaar is, dat is ons lot.’

Medewerkers die enkel anoniem met de krant willen praten, vertellen hoe politieke dadendrang hun werk complexer maakt. In 2015 voerde het kabinet-Rutte II de Wet werk en zekerheid in, met daarin een nieuwe manier van het berekenen van de hoogte van de WW, de werkloosheidsuitkering. Het doel van de ingreep: werken naast de uitkering moest lonender worden.

Sindsdien moet de WW-ontvanger niet zijn uren maar zijn inkomsten doorgeven. Het UWV laat daar vervolgens een rekensom op los zodat werken naast de uitkering altijd geld oplevert, ook als het nieuwe salaris lager is dan het loon bij de eerdere werkgever. Politiek goed uit te leggen, zeggen UWV’ers, maar in de uitvoering blijkt het ‘hogere wiskunde’.

De regelgeving geldt ook voor mensen die fulltime aan het werk gaan, maar een loon krijgen dat lager is dan hun uitkering, zegt een medewerker. ‘Het leidt tot allerlei gedoe en rare berekeningen. En de klant is kind van de rekening.’ Want wie fulltime werkt en een uitkering krijgt, moet aan tal van verplichtingen voldoen. Zijn cv staat op werk.nl en hij moet reageren op het aanbod van werkgevers. ‘Dat je mensen verplicht om te solliciteren terwijl ze al een fulltime baan hebben, dat kan niemand uitleggen. We doen het wel.’

Met kunstgrepen heeft het UWV de dienstverlening versoepeld zodat mensen alsnog hun profiel op inactief kunnen zetten. Wie fulltime werkt en genoegen neemt met een lager loon, kan inmiddels onder de WW-verplichtingen uit. Een insider zegt: ‘Dit is wat wetgeving ook doet. Als uitkeringsorganisatie ben je lang bezig om iets wat krom is recht te breien.’

Drijfzand

Onder keuringsartsen klinken soortgelijke klachten. De politiek vraagt te veel, schrijft Wim van Pelt, voorzitter van artsenvereniging Novag, eind maart in een opiniestuk in Trouw. Hij schrijft het stuk samen met een vakbondsbestuurder. ‘Verzekeringsartsen en arbeidsongeschikten zitten vast in het drijfzand van politieke wensen. Uit de politiek regende het vijftien jaar lang wel extra UWV-taken, maar geen extra geld.’

Door een tekort aan artsen lopen de achterstallige keuringen van mensen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering al jaren op. RTL Nieuws onthulde onlangs dat het UWV onbevoegde verpleegkundigen inzette om duizenden dossiers in hoog tempo weg te werken. Zulke bokkensprongen zijn mede aan de politiek te danken, schrijft Van Pelt.

Hij wijst op ‘gigantische herbeoordelingsoperaties’ van arbeidsongeschikten en jonggehandicapten, een grotere rol van het UWV bij zieke werknemers en ‘alsmaar strengere keuringen’ van zieke werklozen en flexwerkers. Er moet te veel voor te weinig geld, concludeert hij. ‘De politiek moet haar wensen intomen.’

Begin februari 2019 is bestuursvoorzitter Fred Paling in de Tweede Kamer om uitleg te geven over de ‘Polenfraude’. Nieuwsuur onthulde in het najaar van 2018 dat Poolse arbeidsmigranten met een WW-uitkering op zak ‘grote vakantie’ vierden in eigen land, in plaats van beschikbaar te zijn voor de Nederlandse arbeidsmarkt. Paling moet tegenover de Kamer toegeven dat deze fraude niet de prioriteit kreeg van het UWV die ze misschien had moeten krijgen – gezien de maatschappelijke ophef.

Tijdens het debat wordt goed zichtbaar hoe de uitvoeringsdienst zich in de praktijk verhoudt tot de politiek. Het UWV heeft op papier precies gedaan wat het als zbo moet doen: eigenstandige afwegingen maken in de uitvoering. ‘De risico’s werden niet dusdanig ingeschat dat het dossier meer aandacht kreeg boven andere dossiers’, zegt Paling. De handhavers van het UWV zagen de fraude van de arbeidsmigranten, wikten en wogen en zetten meer capaciteit in op andere, grotere vissen.

Maar Paling zegt tegen de Kamer: ‘Dat had anders gemoeten.’ Zijn bedrijf ligt onder een vergrootglas en krijgt kritiek van de Kamer en de samenleving. Palings oplossing: méér politieke sturing. Hij kondigt aan dat het UWV zijn afwegingen vooraf ‘veel explicieter en structureler gaat delen’ met het ministerie en de Kamer – als u vindt dat wij niet de juiste keuzes hebben gemaakt, dan maakt u ze voortaan maar samen met ons.

aling hoeft niet op begrip te rekenen van SP’er Jasper van Dijk. Het Kamerlid vindt Paling en diens raad van bestuur exponenten van verkeerde politieke keuzes uit het verleden. ‘Alles wat van de overheid is, moet door het parlement gecontroleerd kunnen worden. Dit soort semipublieke organisaties, die we op afstand hebben gezet, zijn één grote mislukking.’ De Kamer stuurt niet te veel, eerder te weinig, vindt hij. ‘We zitten als parlement met onze handen op de rug naar zo’n zbo te kijken. Als het misgaat kunnen we vrij weinig doen.’

En er gaat veel mis, stelt het Kamerlid. Hij krijgt dagelijks mail van klagende burgers die verdwalen in de dienstverlening van het UWV. ‘De strekking van die mails is: slechte hulp, anonimiteit, mensen die zich gemangeld voelen.’ Als het aan de SP ligt, krijgen gemeenten weer hun eigen lokale arbeidsbureaus. Het zou een goed idee zijn om het verstrekken van uitkeringen en arbeidsbemiddeling uit elkaar te trekken, vindt Van Dijk.

De minister moet vervolgens dichter op de uitvoering van de sociale zekerheid zitten. Want ook Koolmees is momenteel met de handen gebonden doordat het UWV een zelfstandig uitvoerder is, meent het Kamerlid. De minister is geneigd terughoudend te zijn, maar zou ‘ingrijpender stappen’ moeten durven nemen. ‘Zoals het bestuur vervangen bijvoorbeeld. Maar dat doet hij niet.’

Hij noemt het UWV een ‘kafkaësk monster’, een monster dat door de politiek zelf is gecreëerd. Soms moet ook de Kamer meer bescheidenheid tonen, zegt hij. ‘Kamerleden zijn erg geneigd om na de uitvoeringstoets nog even een motie in te dienen, of een amendement.’

In iets genuanceerdere woorden zeggen Kamerleden Dennis Wiersma (VVD) en Gijs van Dijk (PvdA) hetzelfde. Ook zij zien een kamer die soms te veel wil, ook zij willen ‘de kerstboom die de Kamer heeft volgehangen’ opnieuw vormgeven. Ze kregen een Kamermeerderheid bij elkaar voor hun verzoek aan de minister om een aantal toekomstscenario’s voor het UWV te schetsen.

De rode draad tussen de Kamerleden is onvrede over de huidige relatie met het UWV. Ook Wiersma en Gijs van Dijk willen dichter op de dienst zitten zonder in hun eigen valkuil te lopen en de uitvoerder te overvragen. In plaats van reageren op incidenten, wil Wiersma ‘structureel voldoende informatie’ krijgen. Hij ziet dat ook de minister wordt overvallen door de nieuwsberichten. ‘Het viel me enkele keren op dat hij het zelf niet goed weet. Het nieuws komt eerst via de media.’

Het UWV scheidt een indrukwekkende hoeveelheid rapporten af op jaarbasis, maar de belangrijkste zaken bereiken de Kamer niet, zegt Wiersma. ‘Die jaarplannen en jaarverslagen vertellen niet veel, ze wijzen te weinig op problemen of gekozen prioriteiten.’ Het parlement wil ontzettend veel, maar weet niet wat de gevolgen zijn van die wensen. ‘Laat ons bijvoorbeeld zien wat er gebeurt als je meer geld inzet op handhaving of juist op reïntegratie.’

Bodem

PvdA’er Van Dijk ziet bij meer partijen in de Kamer de wens om de politiek dichter op de uitvoering van de sociale zekerheid te zetten. ‘De kwaliteit van de uitvoering van onze sociale zekerheid, dat is gewoon de bodem. Daar moet je politieke verantwoordelijkheid voor kunnen nemen.’ De kritiek van UWV’ers op de Kamer is ‘terecht’, zegt hij. De in de praktijk vaak onuitvoerbare dadendrang van politici ondermijnt het vertrouwen, stelt hij. ‘De dynamiek is hier: fantastisch nieuw plan, maar niemand denkt na over de uitvoering.’

Dus ja, zegt hij, ‘maak ons medeverantwoordelijk’. De Kamerleden van PvdA en VVD zijn blij met Palings aankondiging dat het UWV fraudevraagstukken tussentijds gaat delen met de Kamer. Maar daarmee is de honger niet gestild. In een poging de uitwassen van de dadendrang van hun voorgangers aan te pakken, leggen ze zelf een nieuwe wens op tafel bij minister Koolmees. Ze vragen een allesomvattende visie: hervorm de hele organisatie.

Of in de woorden van SP’er Jasper van Dijk: ‘Opdoeken die handel en vanaf nul opbouwen.’