Van volkskrant.nl van 7 juni 2019

Halverwege achter de schermen van de artikelenserie.

Hoe kon het dat zestig Polen met een uitkering op één adres ingeschreven konden staan, zonder dat het UWV hier iets aan deed? Economieverslaggever Joost de Vries dook met freelance collega Mira Sys in de achtergronden. Ze maakten een vierdelige reeks over de problemen bij de uitvoeringsdienst. ‘Ik word niet boos tijdens het schrijven. Ik denk niet: wat een schande dat dit gebeurt.’

‘Er gaat ook heel veel goed bij het UWV’, zegt Joost de Vries. Je verwacht het misschien niet uit de mond van een economieverslaggever die net zes maanden onderzoek heeft gedaan naar de problemen bij de uitkeringsorganisatie. Maar De Vries heeft veel begrip gekregen voor de mensen bij het UWV. ‘Over het algemeen werken er mensen met hart voor de sociale zaak.’

Toch struikelt de organisatie van incident naar incident. Zoals de Polenfraude, waarbij Poolse werkers een tussenpersoon en een nepadres gebruikten om hun uitkering in Nederland op te strijken. ‘Wij vroegen ons af: wat gebeurt er achter de schermen waardoor zestig Polen op een adres ingeschreven kunnen staan, zonder dat alarmbellen gaan rinkelen?’

Verslaggevers van Nieuwsuur hadden al interessante informatie naar boven gehaald. Waarom dachten jullie dat het waardevol was om zelf nog verder onderzoek te doen naar het UWV?

‘De berichtgeving over de Polenfraude was mooi werk van verslaggevers Siebe Sietsma en Christel Voorn van Nieuwsuur. Ze hebben hiermee heel knap een vergrootglas op het UWV gezet en de discussie aangezwengeld. Maar je kon deze fraude nog steeds als alleen een incident zien.

‘Onze interesse was gewekt omdat Nieuwsuur ook toonde dat er iets met die cultuur bij het UWV aan de hand was. Er werd gesproken van een angstcultuur, dat kritiek niet geduld werd.’

Gedurende zes maanden spraken de verslaggevers met bronnen en doken ze in interne rapporten en documenten. De eerste twee delen van de reeks gaan over de zware protocollen die het werk in de weg zitten en de moeizame relatie met de politiek, die altijd meer eist. Deze week verschijnt een stuk over de verouderde ict-systemen. Er volgt nog een vierde deel over de fusie van het UWV met de arbeidsbemiddelaar, het WerkBedrijf.

Jullie hebben hier zes maanden (deeltijd) aan kunnen besteden. Wat heeft dit opgeleverd wat met minder tijd niet was gelukt?

‘De waarde zit, denk ik, in het completere beeld dat we schetsen, dat de problematiek een optelsom is van factoren. Het is misschien ook een spiegel die we het UWV en de politiek voor kunnen houden. De PvdA en VVD hebben inmiddels een motie ingediend die een meerderheid heeft gekregen in de Tweede Kamer. Minister Koolmees moet terug naar de tekentafel met de vraag: zit het UWV wel goed in elkaar, klopt het welke taken ze hebben?’

Wat voegt context toe? Nieuwsuur bracht een opmerkelijk nieuwsfeit, dat brengt iets onder de aandacht, dan kunnen het UWV en de politiek ermee aan de slag.

‘Als het gaat om één fraudezaak of één datalek, dan moeten we het daar inderdaad met z’n allen over hebben. Maar alleen naar die incidenten kijken, onttrekt het zicht aan binnen welke omstandigheden die incidenten kunnen gebeuren. De reflex op die Polenfraude is nu: we doen er onderzoek naar en waarschijnlijk komt er meer handhaving. Maar dat is een lapmiddel, blijkt uit wat wij vonden, als je niets verandert aan de onderliggende processen.’

Jullie spraken met veel mensen die voor het UWV werken of werkten. Voor hen is dit gevoelig en brengt het soms risico’s met zich mee als ze met jullie praten. Hoe benader je die mensen?

‘We vertelden dat we bezig waren met een breder stuk over het UWV en dat we graag eens wilden praten. En we zeiden meteen dat dat dat anoniem kon, als ze dat wilden.

‘Opvallend veel mensen hielden in eerste instantie de boot af. Dat is ook wel begrijpelijk. De organisatie ligt onder een vergrootglas. Als media zijn we een soort megafoon. Als er een nieuwsfeit is gaan andere media zich er ook in verdiepen. Wij als Volkskrant reageerden op Nieuwsuur-nieuws, Trouw en RTL Nieuws zaten er ook bovenop. Waardoor de organisatie steeds meer de luiken sluit.

‘Mensen vinden het niet leuk als hun organisatie negatief in het nieuws is. En we merken dat veel mensen vrezen voor gedoe en voor hun functie, als ze met de pers zouden spreken.’

Waarom wilden mensen dan toch met jullie praten?

‘Ze hebben wel wat kanttekeningen bij hoe hun organisatie functioneert. Er zijn mensen die daar met plezier werken en tegelijkertijd grote frustraties hebben over hoe stroperig de processen zijn.’

Daar komt je begrip vandaan.

‘Klopt. We krijgen soms reacties op Twitter en via de mail in de trant van: wat een bende bij dat UWV. Dat zijn vaak mensen die alleen de koppen hebben gelezen, terwijl er volgens mij veel nuance zit in de stukken die we geschreven hebben. Het grootste deel van de 20 miljard euro aan uitkeringen komt netjes terecht bij mensen die het nodig hebben.’

Schrijf je dit voor lezers of schrijf je dit voor mensen die hier direct iets in kunnen veranderen, zoals politici of ambtenaren?

‘Ik heb geen politieke agenda. Ik word ook niet boos tijdens het schrijven, ik denk niet: wat een schande dat dit gebeurt. Maar ik ben wel nieuwsgierig, ik wil graag weten hoe dingen zitten. Volgens mij willen veel lezers dat ook. Als je geïnformeerd bent, maak je betere keuzes. Als je Kamerlid bent, als je gemeenteambtenaar bent, als je bij het UWV werkt en als je bij het stemhokje staat. Tot zover mijn activisme daarin.’